Asansörlerin Tarihsel Gelişimi
Asansörler, özellikle yüksek binalarda insan ve yük taşımak için kullanılan, düşey doğrultuda hareket eden ve elektrik ile çalışan sistemlerdir. Antik dönemin mimalarından Romalı Vitruv bu tür sistemlerin gerçekleştirilmesi ve uygulanması konusunda fikir yürüten ilk kişidir. Onun yazılarında, tamburlu ve elle çalıştırılan ilk kaldırma sistemi tasarımlarına rastlanmıştır.
Ondokuzuncu yüzyıla gelindiğinde bazı fabrikalarda ve maden ocaklarında yüklerin taşınması amacı ile yük asansörleri kullanılmaya başlanmıştır. İnsan gücü kullanılırken kaybedilen güç ve zaman bu şekilde tasarruf edilmeye başlanmıştır. İnsanların can güvenliğini tehlikeye atmadan çalışan ilk asansörler de ondokuzuncu yüzyılın ortalarında tasarlanmıştır. Bu güvenli asansörlerin çalışma sistemi buhar gücüne dayanıyordu. Bu ilk asansörlerde buhar makinesi bir tamburu döndürmekte ve asansör kabinini yukarı doğru hareket ettiren halat da bir tamburun üzerine sarılmaktadır. Bir iş merkezi için yapılan ilk asansörü Amerika’da Otis icat etmiştir. Bu asansör 1857 yılında New York’ta Broadway’da beş katlı bir binaya yerleştirilmiştir. Bu tarihten iki yıl sonra New York’taki altı katlı Fifth Avenue Hotel’e asansör kurulmuştur. Bu otel asansör kullanılan ilk oteldir. Daha sonra yüksek hızlı asansörler icat edilmiştir ve Amerika’da mimari anlayış değişmeye başlamıştır. New York başta olmak üzere Amerika’da birçok şehirde çok katlı binalar yükselmeye başlamıştır.
Günümüzde dünyanın çeşitli ülkelerinde teknoloji harikası kabul edilen çok hızlı, kaliteli ve son derece güvenilir asansörler üretilmektedir. Bugün dünyaca tanınan, sadece asansör sistemleri tasarlayıp geliştiren, imal eden, montaj çalışmalarını gerçekleştiren ve bakım hizmetlerini veren birçok firma bulunmaktadır. Amerika’da Otis, Japonya’da Mitsubishi ve Hitachi, Almanya’da Siemens, İsviçre’de Schindler bunlardan birkaçıdır.
Bugün genel olarak asansörler kullanım şekillerine gağlı olarak yük asansörleri ve insan asansörleri olarak iki çeşit üretilmektedir. İnsan taşıyan asansörler genelde mekanik sisteme göre üretilmekte ve elektrik ile çalışmaktadır. Yük asansörleri ise genelde elektromekanik olarak üretilmekte ve taşıma kapasitesi yüksek olanlarda tamamen hidrolik sistem kullanılmaktadır.
Çok yüksek binaların yapılmaya başlanması ile asansörlerin tasarım ve üretim çalışmaları da bu yüksek binalardaki insan trafiğine hizmet edecek şekilde gelişmeye başlamıştır. Bu konuda Amerika merkezli Otis şirketi öncü rol oynamaktadır. Günümüzde Otis teknolojisi bütün dünyaya yayılmış durumdadır. Ancak son yıllarda özellikle Japon asansör teknolojisi son derece gelişmiş düzeye ulaşmıştır. Bugün Japoya’da elektrik tahrikli makina motorlarından vazgeçilmiş ve bunların yerini motorsuz çalışan, elektromanyetik sistemli ve tamamen bilgisayar kontrollü asansör sistemleri almıştır.
Asansörlerin Muayene Esasları Nelerdir?
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından 2013 yılında İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği çıkarılmıştır. Bu yönetmelik gereğince asansörler, bunları kullanan kişilerin can ve mal güvenliği bakımından riskli araçlar grubuna girmektedir. Yönetmeliğin Bakım, Onarım ve Periyodik Kontroller İle İlgili Hususlar başlıklı ekinde (Ek 3) asansörler, kaldırma ve iletme ekipmanları arasında kabul edilmiştir. Buna göre ilgili yasal düzenlemelerde başka bir süre öngörülmediği takdirde asansörlerin yılda en az bir defa düzenli muayene ve kontrollerinin yaptırılması gerekmektedir. Bu kontrollerin, yönetmeliğe göre makine mühendisleri ve makine teknikerleri ya da yüksek teknikerler tarafından yapılması gerekmektedir. Eğer kontrol işlemleri tahribatsız muayene yöntemleri ile yapılacaksa, bu durumda sayılan kişilerin TS EN ISO 9712 standardı çerçevesinde eğitim almış olmaları gerekmektedir (TS EN ISO 9712 Tahribatsız muayene - NDT personelinin kalifikasyonu ve belgelendirme - Genel özellikler). Ayrıca elektronik kumanda sistemi ile donatılmış asansörlerin periyodik kontrolünde, makine ve elektrik alanlarında yetkili kişilerin birlikte çalışması gerekmektedir.
Bu arada 2015 yılında yürürlüğe giren Asansör Bakım ve İşletme Yönetmeliği’ne göre, asansörlerin yıllık kontrollerinin, TS EN ISO7EC 17020 standardı çerçevesinde akredite olmuş A tipi muayene kuruluşları tarafından yapılması gerekmektedir (TS EN ISO/IEC 17020 Uygunluk değerlendirmesi - Çeşitli tiplerdeki muayene kuruluşlarının işletimi için şartlar).
Asansörlerin, ilgili standartlarda başka bir değer gösterilmemişse, beyan edilen yükün en az 1,25 katını, etkili ve güvenli bir şekilde kaldırmaları ve askıda tutabilmeleri gerekmektedir.
Söz konusu yönetmelik gereğince asansörlerin muayene ve kontrol işlemlerinde, öncelikle 2007 yılında çıkarılan Asansör Yönetmeliği ile 2008 yılında çıkarılan Asansör Bakım ve İşletme Yönetmeliği esaslarına uymak gerekmektedir. Bu yasal düzenlemelerde yer alan esaslar dışında ayrıca dikkate alınması gereken standartlar da şunlardır:
- TS EN 81-3 Asansörler - Yapım ve montaj için güvenlik kuralları - Bölüm 3: Elektrikli ve hidrolik servis asansörleri
- TS EN 13015 Asansör ve yürüyen merdivenlerin bakımı - Bakım talimatları için kurallar
- TS ISO 9386-1 Hareket engelliler için güç tahrikli kaldırma platformları - Emniyet, boyutlar ve işlevsel çalışma ile ilgili kurallar - Bölüm 1: Düşey kaldırma platformları
- TS ISO 9386-2 Hareket engelliler için güç tahrikli kaldırma platformları - Emniyet, boyutlar ve işlevsel çalışma ile ilgili kurallar - Bölüm 2: Oturan kullanıcılar, ayakta duran kullanıcılar ve tekerlekli sandalye kullanıcıları için eğik bir düzlemde hareket eden güç tahrikli merdiven tipi asansör
Ayrıca sektörde şu standartlar da dikkate alınmaktadır:
- TS EN 81-20 Asansörler - Yapım ve montaj için güvenlik kuralları - İnsan ve yük taşıma amaçlı asansörler - Bölüm 20: İnsan ve yük asansörleri
- TS EN 81-50 Asansörlerin yapımı ve kurulumu için güvenlik kuralları - Muayene ve deneyleri - Bölüm 50: Asansör bileşenlerinin tasarım kuralları, hesapları, muayeneleri ve deneyleri
- TS 1812 Asansörlerin hesap, tasarım ve yapım kuralları (elektrikle çalışan insan ve yük asansörleri için)
- TS ISO 7465 İnsan ve yük asansörleri - Asansör kabinleri ve karşı ağırlıkları için kılavuz raylar - T tipi
